Noktaları birleştirmek

 

Gözlerimizi gerçeğe açmamız gerekiyor. Karşımızda 102. yılında, Cumhuriyeti anormallik olarak gören bir iktidar var. Değerli dostum Merdan Yanardağ’ın “casusluk” suçlamasıyla tutuklanması, tüzel bir kişiliği olan Tele1’e kayyum atanması, bu kayyumun, ayağının çamuruyla bu tüzel kişiliğin dijital mülkiyetlerini imha etmesi son yıllarda sık sık kullandığım “absürdistan” betimlemesine bile “taş çıkarttı”. Artık tek tek olguların ötesine geçerek “bütünü” adlandırmak gerektiğini bir kez daha gösterdi.

Çocuklara resim çizmeyi öğreten kitaplarda noktalarla dolu sayfalar vardır. Noktaları birleştirmeye başlayınca karşınızda bir resim şekillenmeye başlar.

Şimdi, geçen 20 yılın dönüm noktalarını anımsamak, son olaylarla birlikte bir sayfanın üzerindeki noktalar gibi düşünmek, o noktaları birleştirmek, ortaya çıkacak resme dikkatle bakmak gerekiyor. Baktığımızda, AKP döneminde şekillenen şeyin yalnızca yeni bir iktidar değil, aynı zamanda ve daha da önemlisi yeni bir devlet biçimi olduğunu göreceğiz.

İlk nokta olarak 2010’u alabiliriz: “Yargı bağımsızlığı” denerek yapılan anayasa değişikliği, yargının yürütmeye bağlanmasının kapısını açtı. 2016 “darbe girişimi”, bu sürecin hızlandırıcısı oldu. Olağanüstü hal altında 100 binden fazla insan işten çıkarıldı, kurumlar yeniden dizayn edildi. 2017 referandumu devletin biçiminin dönüştüğü andı. Yasama, yürütme, yargı tek merkeze bağlandı. Artık devlet “makinesi”, “liderin” iradesiyle işleyecekti. Bu merkezileşme sessiz ve sistemli bir biçimde devam etti, hâlâ da ediyor.

(...)

tamamını okumak için tıklayınız

Teknoloji, oligarşisi ve faşizm

 

Z kuşağının emeğin, doğanın, LGBTQ ve kadın haklarının değersizleştirilmesine, ırkçılığa gözetim kültürüne ve kurumsal otoriterliğe karşı zaman zaman isyana varan direnişi, yalnızca bir kuşak çatışması değil, sermayenin denetim kapasitesini sınırlayan tarihsel bir başkaldırı biçimi. Tam da bu nedenle, işletmelerinde kontrolü yitirme korkusu, teknoloji sermayesini giderek demokrasi düşmanı, hatta faşizan reflekslere sürüklüyor.

‘EMEK DİSİPLİNİ’ KAYGISI

ABD’de pandemi sonrasında sınıf çelişkileri, “evden çalışma”, “verimlilik krizi”, “yapay zekâ devrimi” gibi başlıkların altında sertleşmeye başladı. Z kuşağı, pandemi yıllarında evden çalışmanın sağladığı görece özerkliği tattı; “her şey acil”, “hep çevrimiçi ol” kültürünü reddetti. Rainesford Stauffer’ın Washington Post’ta belirttiği gibi, genç çalışanlar artık “İşyerimiz acil servis değil” diyerek sürekli kriz üreten performans ideolojisine itiraz ediyor. Onlar için çalışma yalnızca geçim değil, yaşamın anlamını kuran bir deneyim. Bu nedenle “hayatı bütünüyle işe çeviren” neoliberal ethos’a karşı çıkıyorlar.

Bu yeni emek kültürü, teknoloji oligarşisinin huzurunu kaçırıyor. Pandemi döneminde evden çalışma işçinin, işverenin denetimi dışında, kendine zaman ayırmasına olanak veriyordu, emeğe zihinsel ve duygusal özerklik alanı açıyordu. “Ofise dönün” ısrarı, öncelikle, sermayenin zayıflayan kontrolünü yeniden kurma çabasıyla ilgili.

(...)

Yazının tamamını okumak için tıklayınız

İsyan ve kriz çakışmaya başla

 

İsyan ve ekonomik kriz dinamikleri tarihte zaman zaman çakışıyor. Örneğin, 1847 ticaret krizi Avrupa çapında 1848 isyanlarını tetiklemişti, 1968 isyanları, Fordist sermaye birikim rejiminin çöküşü ve yapısal bir krizin başlama dinamikleriyle çakışıyordu. 1999-2001 küreselleşme karşıtı isyan, neoliberal modelin, Asya krizi ve borsa krizi gibi kendini hissettirmeye başlayan çöküş dinamikleriyle çakışıyordu; 2010-13 Arap-Meydan-Gezi isyanları 2008 krizinin yarattığı ekonomik siyasi istikrarsızlıklarla bağlantılıydı.

‘GELECEK’ TÜKENDİĞİNDE 

Geçtiğimiz aylarda, küreselleşmenin, neoliberalizmin dağılması hızlanır, yeni bir finansal kriz olasılığına ilişkin tartışmalar yoğunlaşırken Madagaskar’dan Nepal’e, Bangladeş’e, Siri Lanka’ya, Endonezya’ya, Fas’tan Kenya’ya, Peru’ya, Paraguay’a, hatta Arjantin’e sokaklarda isyan havası esiyordu. Gençler (Z kuşağı) hemen her yerde, işsizliği, yolsuzlukları, adaletsizlikleri, düzenin bir “gelecek vaat edememesi”ni protesto ediyorlar. Bu eylemlerde, çoğunlukla Japon mangası One Piece’ten alınan hasır şapkalı kuru kafalı bayrak dikkati çekiyor. O bayrak, yaşlı, yorgun iktidarların gölgesinde doğan bir kuşağın isyanını simgeliyor.

(...)

KRALLARA HAYIR 

Amerika’nın 50 eyaletine yayılan, “Krallara hayır” (No kings) eylemleri de bu küresel dinamiğin bir parçasıydı. 7+ milyon kişi, Trump rejiminin otokratik gücüne (süreç olarak faşizme) karşı renkli kostümler, mizah dolu pankartlar, müzikli yürüyüşlerle sokağa çıktı. O yürüyüşlerde “One Piece”bayrağı yoktu ama adalete ilişkin benzer talepler vardı.

Bu isyanlar salt politik tepkiler değil, yaşlanan iktidarlara/“adamlara” karşı, kuşaklar arası bir sınıf savaşının kültürel ekoları.

(...)

Türkiye’de de bu dalganın yankıları hissediliyor: Üniversite mezunu işsizliği, artan kiralar, gelecekte hayat kurma olanaklarının giderek daralması, kültürel baskılar, yargıya güvensizlik, ifade, yaşam tarzı özgürlüğünün kısıtlanması... Gençler, sık sık umutsuzluğu, mizaha çevirerek, fırsat bulduğunda sokaklara çıkarak, bu yılın başından bu yana CHP mitinglerine katılarak direniyor.

Bu kuşak henüz neyi istediğini tam formüle edemiyor ama kalıplaşmış, çürümüş güç-adalet ilişkilerini, “adamların” yukarıdan buyruklarını istemediğini iyi biliyor. Bu paradoks belki bir zayıflık ama yeni bir tahayyül alanı açtığı da bir gerçek.

(...)

Yazının tamamını okumak için tıklayınız

Yine bir finansal krizin eşiğinde

 

Gerçekten de eski IMF Başkan Yardımcısı Gopinath, küresel finans sistemi, Amerikan hisse senetlerine “tehlikeli ölçüde bağımlı” diyor. On büyük teknoloji şirketinin büyüme hızını çıkarınca ABD ekonomik büyüme hızı resesyon alanında olduğu görülüyor. Moodys’e göre 22 eyalet resesyonda. Gopinath’a göre, yapay zekâ (YZ) bağlantılı hisselerde yüzde 30-50 arası bir düşüş (bir “düzeltme”), ABD GSYH’sinde 1-3 puan daralma gerçekleşebilir; küresel çapta servet kaybı 35 trilyon dolara ulaşabilir.

Analistler altını 4 bin dolara çıkaran etkenler üzerinde tartışa dursun, ABD borsasında 2025 verileri “aşırı değerlenme kaygısını” destekliyor. Warren Buffett indeksi de (Hisse senetlerinin toplam piyasa değeri/ GSMH) yüzde 200-230 düzeyinde. Bu indeks 2008 ve 1999 krizlerinin “açılışında” sırasıyla yüzde 143 ve yüzde 175 düzeyindeydi. 

yazının tamamını okumak için tıklayınız

Gazze’de ateşkes

 

Gazze’de savaşın yerini alan ateşkes, ilk bakışta bir nefes alma imkânı sundu. Bombardımanların durması, rehinelerin serbest bırakılması, insani yardımın yeniden akmaya başlaması, Filistin halkının tükenmiş umutlarında belki bir anlık rahatlama yarattı. Fakat tarihin gösterdiği gibi, Filistin sorununda ateşkesler genellikle barışın başlangıcı değil, özellikle işgalci güç İsrail açısından, yeni bir savaşa hazırlık aşaması oluyor.

(...)

NE DEĞİŞTİ

ABD’nin yönlendirdiği bu “birinci aşama” plan, çatışmayı dondurmayı başardı ama barışın zeminini kuramadı. Çünkü anlaşmanın kalbinde, çözülmeden bırakılmış yapısal sorunlar var.

Birincisi, taraflar ateşkesi farklı okuyor. İsrail için bu bir “ara dönem”, Hamas için ise “kalıcı bir son”. İsrail, Hamas’ın silahsızlanmasını beklerken Hamas, bu süreci, varlığını sürdürmenin bir biçimi olarak görüyor.

(...)

Ekonomik boyut da bu çelişkilerin tam ortasında. İnsani yardımın artması elbette önemli ama yardım, ablukayı meşrulaştıran bir araç haline gelirse sürdürülebilir bir çözüm olamaz. Gazze’nin yeniden inşası için limanlarının, sınır geçişlerinin açılması, ekonomik entegrasyonun yeniden başlaması gerekiyor. Yoksa yardım kamyonları geçici bir vicdan rahatlamasından öteye gidemez.

(...)

BU ATEŞKES KALICI BİR BARIŞA DÖNÜŞEBİLİR Mİ?

Bu soruya olumlu bir cevap vermek zor. Çünkü anlaşma, barışın gerektirdiği “siyasi ve hukuki altyapıyı” içermiyor. Denetim mekanizması yok; ihlallere karşı bağlayıcı yaptırımlar belirlenmemiş; “silahsızlanma” ve “çekilme” kavramları ise muğlak. Kısacası, herkesin başka bir şey anladığı bir metin üzerinden kalıcı bir barış inşa edilemez.

Kalıcı “çözüm” için, teknik açıdan en az beş koşulun gerçekleşmesi gerekiyor.

(...)

“Olmazsa olmaz” ahlaki, tarihsel bir koşullar da var: Gazze soykırımı kayıtlara geçmeli, sorumlular yargılanmalı. Soykırımı, silah, mali yardımla destekleyen, karşı çıkanları susturan, tutuklayan yargılayan Avrupa yönetimlerinin temsilcilerinden hesap sorulmalı. Nihayet, bu soykırımı arzulayan planlayan faşistlere, bu olanağı sunan Hamas’ın, siyasi ahlaki sorumluluğu de saptanmalıdır.

Kimse kendini ve özellikle de Filistin halkını kandırmasın. Barış ancak şeffaflık, hesap verebilirlik üzerinde yaşayabilir. Bu ateşkes, bu haliyle, yeni acılara zemin hazırlayacak bir “insani ara” olarak tarihe geçmeye aday görünüyor. ,

yazının tamamını okumak için tıklayınız

‘Yapılamaz’ kültü (The cult of can’t)

 

Cuma günü, Aurelien adlı bir yazarın “The cult of can’t” başlıklı denemesine rastladım. Perşembe yazımı okumuş olanların ilgisini çekeceğini düşünerek özetliyorum. Yazar, her şeyin “artık bozulduğu” ve “hiçbir şeyin yapılamadığı” bu çağda, ilerleme inancının yerini “yapılamazlık kültü”nün aldığını savunuyor. Yazara göre bu, salt teknik bir sorun değil; bir medeniyetin kendine olan inancını kaybetmesidir.

Başarısız çevrimiçi ödemeler, donan web siteleri, ulaşılmaz çağrı merkezleri, yanlış fatura tahsilatları gibi küçük günlük aksaklıklar, aslında daha derin, sistemik bir çöküşün göstergeleri. Artık hiçbir kurum düzgün çalışmıyor, kimse sorumluluk almıyor. İnsanlar, işlemleri defalarca kontrol ederek kurumların işini üstleniyor. Bu yaygın güvensizlik, Batı’nın temel işleyiş mantığının çöktüğünü gösteriyor.

(...)

Yazar, bu “yapılamaz” düşüncesinin iki biçimde ortaya çıktığını söylüyor. Dinsel/determinizm: Dünya olduğu gibi yaratılmıştır; sıradan insanların kaderini iyileştirmek küfürdür çünkü her şey ilahi planın parçasıdır, alın yazısıdır. Seküler/pragmatizm: Edmund Burke’ün Fransız Devrimi’ne tepkisinde görüldüğü gibi, toplumla uğraşmak (örneğin insanlara okuma öğretmek) devrimlere ve giyotinlere yol açabilir. Bu yaklaşım fakirleri aşağılar; “zaten yıkanmıyorlar” diyerek temiz suyu ya da banyoyu gereksiz sayardı. Daha iyi bir gelecek hayali alay konusuydu.

(...)

Bu iyimserlik 1980’lerde neoliberalizmin yükselişiyle sarsıldı. Devlet toplumsal sorumluluklarını terk etti, kamusal alan daraldı. Yazara göre, “Sıradan insanların yaşamını iyileştirmek artık imkânsız” söylemi egemen oldu. Siyaset, “yapmamak sanatı”na dönüştü: “Böyle gelmiş böyle gider, idare edin.”

Yazar, bu dönemde solun çöküşünün iki nedeni olduğunu savunuyor. Birincisi sosyolojik: Solun, artık işçi sınıfından değil, orta sınıf profesyonellerden oluşan elitleri, kendi seçmenlerinden koptu. Küresel meselelerle ilgilenirken yerel adaletsizliklere kör kaldılar.

İkincisi de “Tarihin Sonu” teziyle gelen entelektüel teslimiyet: Kapitalizmin ve Amerikan hegemonyasının kalıcı olduğu varsayımı, solun reform iradesini felç etti.

(...)

Osmanlı çökerken de “yapılamaz kültü” egemendi. Cumhuriyeti, bu külte, teslim olmayanlar kurdu. Bugün, bu “külte” karşı savaşan Cumhuriyet gazetesini yaşatmak bu külte karşı mücadele geleneğine sahip çıkmaktır. Cumhuriyet için el ele, omuz omuza.

Yazının tamamını okumak için tıklayınız

‘Aydınlanma’nın alacakaranlığında...

 

Kapitalizmin merkezlerinde (Anglosakson dünyada) uzun yıllar küreselleşmenin, teknolojinin (özellikle internet ve dijitalleşme) bizi “bugünden daha iyi” (özgür, demokratik, bolluk) günlere taşıyacağı anlatıldı. Artık başka şeyler konuşuluyor. Geçen hafta Anglosakson dünyanın saygın yayınlarında (Foreign Policy, Project Syndicat, New Statesman, New York Times) yine bu “şeyler” vardı: Küreselleşme ve teknoloji, özgürleşme yerine dağılma, yıkım getiriyor; toplumlar parçalanmış, demokrasiler yorgun; tanık olduğumuz şey, yalnızca ekonomik ya da siyasal bir çöküş değil, modernitenin çözülmeye başlamasıdır. Küreselleşme, yerinden edilmenin, kutuplaşmanın ve öfkenin motoru haline geldi. Çin şoku, finansallaşmanın sınır tanımazlığı, tedarik zincirlerinin kırılganlığı, derinleşmeye devam eden gelir dağılımı uçurumu altında “ilerleme” (“Her şey daha iyi olacak”) inancı yerini “Hiçbir şey eskisi gibi değil” duygusuna bıraktı; “Batı artık yıkılıyor”.

(...)

Tüm bunlar, kapitalist uygarlığın bir kez daha kendi sınırlarına dayanarak çürümeye başladığını gösteriyor. “İlerleme”, “kayıpların” giderilebileceği inancı çöktü ve artık dinci ve ırkçı faşizm(ler)in yükseldiği bir dünyadayız.

BAŞKA BİR GELECEK...

Peki, “ilerleme inancı öldüyse geriye ne kalır?” Bir yaklaşım, daha doğrusu “kapitalist gerçekçilik” kayıplarla yaşamayı öğrenmeyi öneriyor. Bu yaklaşıma göre, “Sürdürülebilirlik politikaları -sağlık sistemini, demokrasiyi, gezegeni korumaksınırsız büyüme fetişinin yerini alabilir, ekolojik bilinç de sınırları kabullenmeyi bir gerileme değil, olgunlaşma biçimi haline getirebilir.” Sorunların kaynağı, kapitalist üretim tarzını veri alan bu yaklaşım, aslında bir çözümsüzlüğü sergiliyor.

Aydınlanmanın, modernitenin tükendiğine ilişkin savlar ise bu iki akımın, dinamizmini sınıf çelişkilerinden alan bir kapitalist tarih içinde şekillendiğini; bir karanlık yüzlerinin de olduğunu görmek istemiyor. Söz konusu krizler, “tükenişler”, umutsuzluk aslında, bu “karanlık yüzün” bir yüz yıl sonra emperyalist savaşlarla, faşizmle, soykırımla yeniden öne çıkmaya başlamasının semptomlarıdır.

Modernitenin “yarın bugünden iyi olacak” inancı çözülürken moderniteye içkin isyan ve yenilenme dinamikleri şimdi “Yarın başka bir dünya olmalıdır” demeyi gerektiriyor.

(...)

Yazının tamamını okumak için

Bazen bir fotoğraf bin sözcüğe bedeldir

 

Bu kez şanslıyım, önümde iki fotoğraf var. Meclis’in açılışında ve akşamında verilen davet sırasında çekilmiş bu fotoğraflar bugünkü siyasi şekillenmenin, “sağını-solunu”, çok güzel betimliyorlar. Bu bağlamda, bir de aklıma “basking in the glow of power” (İngiliz- “İktidarın ışığında güneşlenmek”) deyimini getirdiler.

Fotoğraflara bakmadan önce sağ ve sol kavramlarını biraz açmakta yarar var. 

(...)

(...)

Bu fotoğrafta lider, kurmakta olduğu rejimin iktidar ve sadık muhalefet kanatlarını birleştiren bir menteşe olarak öne çıkıyor. Bu fotoğrafta ülkenin siyasi coğrafyasının, dinci ve etnik kimlik siyasetine dayanan düzen partilerinden oluşan sağ kanadını görüyoruz.

Gündüz Meclis’in açılışında çekilen fotoğraf ise gülünç ve zavallı bir görüntü sunuyor. “Seni başkan yaptırmayacağız” diyen lideri, Demirtaş, hapiste, belediyeleri kayyum altında, entelijansiyası hapiste ama DEM vekilleri, aygın baygın gözlerini süzerek, gülerek, adeta bir “jouissence” (haz-ötesi) içinde lidere bakıyorlar; “basking in the glow of power” deyimi tam da bunlar için.

Tamamını okumak için tıklayınız 

‘Gizli (stealth) sömürgecilik’ ve Türkiye

 

Cumhurbaşkanının ABD ziyareti, MAPEG’in, 33 ilin topraklarını doğrudan madencilik yatırımlarına açması emperyalizm tartışmalarını yeniden canlandırdı. Ancak emperyalizmi konuşacaksak kapitalizmi de konuşmaktan kaçınamayız.

EMPERYALİZM VE KAPİTALİZM

Emperyalizm kapitalizmin genişleme eğiliminin kaçınılmaz bir sonucudur. Genişleme eğilimi, kapitalizmin, krizlerini tetikleyen, sermayenin hareketini yönlendiren kâr oranları düşme eğilimi ve karşıt eğilimleri yasasının pratik sonucudur. Makineleşme, ücretleri baskılama, mal-sermaye ihracı, hammadde-enerji, emek ithalatı gibi karşıt eğilimler, öncelikle “egemen/öncü” sermayenin gereksinimlerine göre (çoğu zaman) devlet tarafından harekete geçirilirler. Emperyalizm sistemiktir, kapitalizmin aşılmadan emperyalizmin dışına çıkılamaz, en fazla emperyalizmle ilişkiler yönetilmeye (?) çalışılabilir.

Son mali krizden bu yana, özellikle de son yıllarda kapitalizmin yapay zekâ, veri altyapıları ve kritik mineraller etrafında yeni bir evresi şekilleniyor. Neoliberal dönemin finansallaşma ve serbest piyasa gibi gereksinimlerinden farklı olarak bu yeni evre doğrudan kaynak kontrolü, altyapısal bağımlılık ve jeopolitik rekabet üzerine kuruluyor. Bu dönüşümü, “gizli (hatta hortlak) sömürgecilik” olarak da tanımlayabiliriz. Bu yeni aşamada, klasik sömürgeciliği anımsatan işgal ve askeri yıkım (son yıllarda başlamış olsa da) henüz egemen değildir; neoliberal dönemdeki gibi piyasa özgürlükleriyle meşrulaştırılmış bir küreselleşmenin aksine, “gizli sömürgecilik”, karşılıklı fayda kılıfı altında ortaklıklar, yatırım anlaşmaları, yeşil enerji projeleri ve dijital dönüşüm vaatleri üzerinden işliyor; çevre ülkelerde egemenlik kaybı, ekolojik yıkım ve altyapısal bağımlılık yaratıyor.

(...)

TÜRKİYE VE GİZLİ SÖMÜRGECİLİK

Türkiye’de finansal kriz dönemine kadar yaklaşık 1200 maden ruhsatı verilmişken 2008-2025 döneminde verilen ruhsat sayısı 400 bini geçmiş. Neoliberal dönemin “piyasa açılımı” politikaları geride kalırken AKP döneminde ülke, yerel rejim tarafından yönetilen bir “gizli sömürgecilik” dönemine girmiş.

Bu yeni dönemde çarpıcı bir ekolojik yıkım da söz konusudur. Türkiye genelinde madenciliğe açılan orman sayısı önceki dönemlere göre üç kat artarak 99 bin hektara ulaşmış. Uzmanlara göre devletin madencilikten aldığı pay binde 9 düzeyinde. Bu oran, kamu yararı ilkesinin terk edilip ülkenin doğal kaynaklarının yerli ve yabancı sermayeye devredildiğini açıkça gösteriyor.

(...)

Yurttaşların, “ekstraktif sermayeye” karşı yaşam alanlarını savunma girişimlerinin sık sık jandarma eşliğinde bastırılmasının gösterdiği gibi, devlet yurttaşını değil sermayeyi koruyor, “gizli sömürgecilik” ülke topraklarını uluslararası şirketlerin kullanımına açan süreç baskı, şiddet, adaletsizlik ile el ele gidiyor.

AKP döneminde doğal kaynaklar, işbirliği, ekonomik büyüme fantezileriyle uluslararası sermayeye devrediliyor, devletin payı asgari düzeyde kalıyor, yerel işbirlikçiler ranttan pay alırken halkın iradesi açık-örtülü-simgesel şiddetle bastırılıyor. 

(...)

Yazının tamamını okumak için...