Thursday, December 29, 2022

Kadınlar için kötü bir yıl oldu

 


 

2022 tüm dünyada kadınların hakları, can güvenliği açısından kötü bir yıl oldu. 2023 daha iyi bir yıl vaat etmiyor.

Kadın haklarının en ileri olduğu varsayılan Avrupa Birliği’nde kadın erkek eşitliği indeksi, 2022 yılında yalnızca 0.6 puan arttı, kısacası yerinde saydı. Ne yazık ki bu küresel açıdan, en “olumlu” gelişmeydi.  2022 yılında, ABD’den Endonezya’ya, Afganistan’dan İran’a, İsrail’e kadın hakları genel bir saldırı altındaydı. Bu saldırıların ortak paydasını, din (Hıristiyanlık, Müslümanlık, Yahudilik) oluşturuyordu.

(...)

Yazının tamamını okumak için tıklayınız


Monday, December 26, 2022

Belirsiz zamanlar-huzursuz yaşamlar-3

 

Tarih, Financial Times editörlerinden Gillian Tett’in bir yazısında vurguladığı gibi, tarih yine “istikrarın kural değil istisna olduğunu” söylüyor.

Şu sıralarda gündemde olan “stagflasyon” sözcüğü ilk kez 1970’li yıllarda duyuldu. Ancak o zaman, kapitalist uygarlık yaklaşık 35 yıl sürecek “yönü ve temel özellikleri belli” olduğunainanılan bir döneme giriyordu.

Bu dönemde “piyasa serbestleşirken bireysel özgürlükler giderek gelişecekti”, sonra, “Küreselleşme dünya ekonomisini bütünleştirecekti. Artık demokrasi, insan hakları ve kültürlerin kaynaşma dönemi başlamıştı”. “Küreselleşme sayesinde finansal riskler yayılarak zayıflıyordu”“Kapitalizmin bu aşamasında”, “enflasyon ve iş çevirimler geride kalmıştı” artık “büyük moderasyon dönemindeydik”: Yalnızca beş yıllık değil, 50 yıllık planlar yapılabilirdi. Bu itikat 2008 yılına kadar sürdü. Ondan sonra “başka bir şey” …

(...)

Şimdi gündem: “Jeopolik”, “Küreselleşme çözülüyor”, “uzun durgunluk” ve nihayet yine stagflasyon. Ancak bu kez bir “büyük moderasyon” beklentisi yok. Tüm bunlar yetmezmiş gibi, “sığınmacılar krizi”, “süreç olarak faşizm”; süper zenginlerle, sefil yoksullarla, açlarla belirsizlik, huzursuzluk derinleşmeye devam ediyor, “Demokrasi yalnızca bir an mıydı” sorusu yine güncel. Pandemi bunların üstüne geldi,“izleme gözetleme kapitalizmini” devletin yasak koyucu gücünü yeniden bilinçlere çıkardı. Bu resme iklim krizi karşısındaki iktidarsızlığı ekleyince karşımıza “Huzursuz yaşamlar”, korku ve keder geliyor. 

Seçkinler de huzursuz halk da.

(...)

Yazının tamamını okumak için tıklayınız

Thursday, December 22, 2022

Belirsiz zamanlar-huzursuz yaşamlar-2

 

Pazartesi günü, uzun süreli bir küresel resesyon beklentisine, bir finansal kriz riskine değindim. Kapitalizmin tarihine bakarak “Bunlar da geçer”diyebilirsiniz. 

ORTA UZUN DÖNEM

Ancak bu kez farklı: Merkez bankaları, finansal kriz ve “büyük durgunluk”döneminde kullandıkları, kriz yönetme araçlarını (sıfır faiz, niceliksel genişleme gibi) son 10 yılda tükettiler. Stagflasyon ortamında, önceliği durgunlukla değil, enflasyonla mücadeleye veriyorlar: Borç yükü altındaki ekonomiler, aşırı kaldıraçlı borsa oyuncuları, çapı 10 trilyon dolara ulaşmış, özel varlık yatırım/yönetim sektörü üzerinde faiz baskısı hızla artıyor. Yüksek faizler durgunluğu resesyona itmeye başlayınca iflaslar, mali kırılganlık artacak.

Finansal kriz riskini, resesyonu besleyen “yakıt”, ekonomik etkenlerle sınırlı değil.

(...)

Yapay zekânın işsizliği artıran, ahlaki ve kültürel kalıpları zorlayan, insan varoluşuna ilişkin yeni sorular yaratan etkileri giderek daha çok hissediliyor. Merkez ülkelerde işçi sınıfı ve sendikalar son 20 yılda kaybettiklerini geri almak için hareketlendiler. Bu karmaşık resim içinde devlet ve ekonomi yönetimi seçkinlerinin, hâlâ, tükenmiş neoliberal modelin araçlarına tutunmaya çalışması iyimserliğe izin vermiyor.

(...)

İklim krizine karşı önlem alamayan kapitalist uygarlık, “finansal kriz/sert resesyon” senaryosunu giderek “uygarlık sonu” senaryosuna dönüştürerek adeta intihar ediyor. Bu kez gerçekten farklı!

KISA-ORTA DÖNEM TÜRKİYE

(...)

 Bu gelişmeler, küresel jeopolitiğin merkezini yine Ortadoğu’ya kaydırıyor. Bu süreçte, yukarıdaki sorunlarla boğuşan bir (yeni) hükümetin, küresel ve yerel “büyük”güçlerin, önüne koyacağı seçeneklere ulusal çıkarlarına uygun tepkiler geliştirmesi çok zor görünüyor.

Yazının tamamını okumak için...

Monday, December 19, 2022

Belirsiz Zamanlar-Huzursuz Yaşamlar-1

 

Bu, “İnsani Gelişme Raporu 2021-2022”nin başlığı. IMF raporu ve Dünya Bankası, OECD beklenti analizleri de benzer tonda: Bu yıl çok zor geçti, 2023 daha zor bir yıl olacak. Bu zeminde gelişmeye başlayan tartışmalar, uzun sürecek bir sarsıntılar, dönüşümler dönemi olasılığı üzerinde yoğunlaşıyor. Bu beklentilere jeopolitik çelişkileri, küresel ısınmayı, teknolojik gelişmeleri ekleyince orta ve uzun dönemde kapitalist uygarlığın, kısa dönemde Türkiye gibi gelişmekte olan (bağımlı) ülkelerin geleceğine iyimser bir gözle bakmak zorlaşıyor.

ORTA DÖNEM

(...)

 IMF, ECB Dünya Bankası projeksiyonlarını bir araya koyunca 2023’te dünya ekonomisinde sert bir fren ve sonra en azından 3-4 yıllık bir resesyon olasılığına bakıyoruz. 

(...)

 Gerçekten de bu kez, merkez bankalarının alet çantası boş; “küresel resesyon” olasılığına karşı faizleri düşürmek, mali kurtarma paketleri açıklamak, hiper enflasyon riskine açılıyor. Faizleri yüksek kalma eğilimi, kamu ve özel sektör borç yükünün servis edilmesini, yeniden finansmanını, tüketici talebinin desteklenmesini, giderek daha da zorlaştıracak. Halbuki COVID sonrası tüketim balonu söndü, enerji, gıda fiyatları yüksek düzeyde seyrediyor. Bu sırada borçlanma maliyetleri, “zombi”(aslında batık) işletmelerin yaşam ortamını hızla yok ediyor. Gelişmekte olan ülkeler, borç yüklerini artık kaldırmayacakları bir noktaya yaklaşıyor. Özetle “orta dönemde” sert bir resesyona eşlik edecek bir finansal krizi önlemek olanaklı görünmüyor. 

KISA DÖNEM VE TÜRKİYE

Yukarıdaki resim, çalkantılı bir seçim ortamına girmeye başlayan Türkiye açısından, ihracat piyasaları, ithalat fiyatları, borçlanma maliyetleri açısından koşulların giderek daha da zorlaşacağını gösteriyor. Mustafa Sönmez’in Al Monitor’deki “Zoraki büyümenin yakıtı tükeniyor” başlıklı yazısı, AKP Türkiyesi’nin bekleyen zorlukları sergiliyordu: Enflasyon yükselmeye devam ediyor, ekonomik büyüme yavaşlıyor (bir stagflasyon gelişiyor-EY), madencilik ve enerji gibi sektörlerde üretim daralıyor. Satın Alma Yöneticileri İndeksi ve “öncü göstergeler” bir ekonomik daralmaya işaret ediyor. 

Merkez Bankası rezervlerindeki iyileşme de Wall Street Journal’a göre, “bir yanılsama”. Merkez Bankası, Katar, Emirlikler, Çin hatta Güney Kore gibi ülkelerden, jeopolitik ilişkilere dayanarak borçlanıyor; “Swap ve Forward”işlemleri, kasımda 69 milyar dolara ulaşmış. WSJ, “Sürdürülemez ekonomik model, daha bir süre sürdürülebilir” diyor; “yabancı dostlarla ve daha kolay ekonomik koşullarla desteklenirse”...

(...)

Yazının tamamını okumak için tıklayınız

Thursday, December 15, 2022

Rezaletleri düşünürken

 

Altı yaşındaki çocuğun, 29 yaşındaki bir adama zevk nesnesi olarak verilmiş olmasını, mide bulantımızı bastırarak tartışmaya çalışırken AKP döneminde sayıları hızla artan çocuk tacizlerinin, tecavüzlerin listeleri de medyada sergileniyor. Kimi politikacıların dikkatleri, “din kisvesi altında”, “dini alet ederek”, gibi ifadelerle kimi “sapık adamlar” üzerinde yoğunlaştırması da “yapısal belirleyicileri” gizliyor. 

Pek gelin biz de “kimi sapık adamlar”, “münferit vakalar” saptamasından başlayalım bakalım nereye gideceğiz? 

(...)

Dini cemaatler (Tarikatlar, medreseler, yurtlar) bu noktada, “yapısal belirleyicilerin” kurumları olarak karşımıza çıkıyor. Bu kurumların, her biri, 7.-8. yüzyılda şekillenmiş bir kutsal kitabı, tarikatın liderinin keyfine göre ve öbür tarikatlardan farklı biçimde yorumlayarak mutlak biçimde uygulama iddiasından kaynaklanıyor: Tarikat içindeki birey bu “kutsalın” mutlak yorumunun ve yorumcusunun pratiğinin sınırları içine hapsedilmiş bir bireydir.

Göz önüne alınması gereken bir boyut daha var: Bu habitus’un kurumlarının, kültürünün, dilinin yeniden üretimi. Bu da bizi ekonomiye, ekonomi politiğe ve iktidar ilişkisine getiriyor.

Yahudi, Hıristiyan, Müslüman tarikatları esas olarak yalnızca dini işlerle ilgilendikleri iddiasıyla yaşar, “geçim kaynaklarını”, kendi dışlarındaki pratiklerden elde ederler: Bağışlar, devletin topladığı vergilerden aldıkları paylar, devletin bunlara sağladığı ayrıcalıklar (vakıflar ve iratları), bir başka deyişle, toplumsal artık-değerden aldıkları pay. 

(...)

Yazının tamamını okumak için tıklayınız

Monday, December 12, 2022

Bir rezalet iki ‘hakikat rejimi’

 

12 Aralık 2022 Pazartesi

Yine siyasal İslam, yine çocuk tacizleri! Bir haftadır, 6 yaşında bir kızın, tarikat bünyesinde 29 yaşındaki bir adamla evlendirilmesinin, dehşet verici, müstehcen sonuçlarını, tarikatların çocuklarla ve devletle ilişkilerini, modern seküler yaşama, çocuklarımızın geleceğine yönelik tehditleri, “altılı masa”nın bu tehditler karşısındaki iktidarsızlığını tartışıyoruz. 

Saadet Partisi lideri Karamollaoğlu, 6 yaşında bir kızın, 29 yaşındaki bir adamla evlendirilmiş olması konusunun bir an evvel gündemden çıkmasını arzuluyor. Konu, İslama önyargılı bakanlar tarafından istismar ediliyormuş. Toplumrahatsız oluyormuş. “Bundan dolayı tarikatlar, Kuran kursları kapatılsın olmaz”mış. Anlaşılan, Karamollaoğlu, konuyu tartışan, adalet isteyenleri “toplumdan”saymıyor. Belli ki onun “dünyasında”, yalnızca siyasal İslamın “toplumu” var. Tarikatları da korumaya kararlı. DP Başkanı Gültekin Uysal da... Kılıçdaroğlu ve Akşener çok öfkeliler ama tarikatlar kapatılsın diyemiyorlar. Babacan? Davutoğlu? Düşünmeye değmez, geçiniz!

Modern seküler yaşamı savunabilmek için önce, tehlikenin kaynağını doğru tespit etmek gerekiyor. AKP döneminde, Cumhuriyetten bu yana şekillenen modern-seküler “hakikat rejimi” karşısında, bir dinci, “hakikat rejimine”dayanan yeni bir toplum kuruldu 

(...)

ORTASI YOK!

Bu iki “hakikat rejiminin” çatışmasını göremeyen, tarafsız kalabileceklerini sanan kimi tipler, şimdi, çocuk evlilikleri için, “İslamla bağdaşmaz”, “İslamda yok” diyorlar. Buna karşılık o toplumun önde gelen sözcüleri, örneğin HÜDAPAR genel başkanı, “Kim çocuk, neye göre çocuk” derken bir “hakikat rejimine” dayanıyor; Nurettin Yıldız“Alt sınır yok…Henüz adet görmemiş bir kız çocuk bile evlendirilebilir” diyor. Hangisi doğru? 

İslamın en temel kutsal metni, evlenme yaşına bir alt sınır koymamış. Ben demiyorum. Diyanet diyor. Konu 65. Surenin (Talak) 4. maddesinde irdelenmiş. 

(...)

VE SİYASI İKTİDAR

Bir alt sınır olmamasının yarattığı boşluk, dinci fanatiklerin,  pedofiliyimeşrulaştırmasını önlemek için, modern-seküler toplumun yasalarıyla, inançlı insanları rencide etmeden, kolayca doldurulabilir, çocuklar korunabilir. Modern-seküler (laik) bir toplumda “dinci hakikat rejimi” özel olan alanda yaşayabilir. 

Buna karşılık, siyasal İslamın egemen olduğu, ekonomik artığa, tarikatlar, vakıflar, okullar, yurtlar ve türlü dinci örgütlenme ağlarıyla ulaştığı, paylaştığı devletin tarikatları koruduğu, beslediği bir toplumda, modern-seküler “hakikat rejimine” özel olan alanda bile yer kalmaz. Çünkü siyasal İslam devlete ulaşınca, (İran’da, Mısır’da ve Türkiye’de, Endonezya’da) kendi toplumunu inşa etmeye, “modern-seküler toplumu” ve “hakikat rejimini” yok etmeye başlar. 

(...)

Yazının tamamını oku bak için tıklayınız

Thursday, December 08, 2022

‘Vizyon’, nostalji ve fantezi

 

“Altılı masa” anayasa taslağı önerisini açıkladı. CHP, İkinci Yüzyıl Vizyonutoplantısını gerçekleştirdi. Özellikle sol basında, yazarlar hemen bütün önemli noktalara değindiler, eleştirdiler. Ben onların gözlemlerinin ışığına yazıyorum.

YAŞAMAK VE ANLAMINI KAÇIRMAK

“İkinci Yüzyıl Vizyonu” adına karşın, geriye AKP’nin ilk dönemine (2002-2012; 2006 daha doğru olurdu), Kılıçdaroğlu’nun “uygulama tecrübesini ve başarısını biliyorum, altını çiziyorum, bütün dünya da bu gerçeği biliyor”ifadeleriyle övdüğü Babacan dönemi ekonomi modeline bakıyor. CHP “Vizyon”u yanlış bir nostaljiyi temsil ediyor. 

Birincisi bu dönem artık çoktan tükenmiş 3 vektörün bileşkesiydi: 

(...)

İkincisi, bu dönemin ucuz dış kredileri, “sıcak sermaye” hareketleri, bu dinamiklerin beslediği büyümenin yarattığı kaynaklar, siyasal İslamın hegemonyasının inşasında kullanıldı:

(...)

VE FANTEZİLER

Vizyon toplantısında, “siyaset üstü”, işlevsel bir kavram olarak kullanıldı. Siyasetin tanımına (sınıflı toplumda adalete ve iktidara ilişkin sorunlar) bakarsak, böyle bir iddianın aslında belli bir siyasetin (örneğin: büyük sermaye) çıkarının, ortak toplumsal çıkar olarak “yanlış tanınmasını” (meconnaissance-Bourdiou) amaçlayan bir ideoloji olduğunu görebiliriz.

İkinci fantezi de “demokratikleşip, siyaseti temizleyince dış kaynak gelecek”iddiasıydı. 

(...) 

“Olsun, ülkeyi AKP’den kurtarsın yeter”, “Muhafazakâr neo liberalizm faşizmden iyidir” de diyebilirsiniz.

(...)

Yazının tamamını okumak için tıklayınız


Monday, December 05, 2022

Musk-Twitter-sınıf savaşları

 

Dünyanın en engin adamı Elon Musk Ekim 2022’de ayda 450 milyon kişinin kullandığı sosyal medya platformu, Twitter’ı 44 milyar dolara satın aldı. Musk’ın Twitter’ı satın alması, yönetme çabaları, gündeme ilginç sorular getirdi, “kültür savaşları” ile sınıf savaşı arasındaki organik ilişkiyi gözler önüne serdi.

Twitter 2006’da kuruldu, bugüne kadar, 2018 ve 2019 yılları dışından hep zarar etti. Musk zarar eden bir şirketi satın aldı. İlk elde çalışanlarının yarısını işten çıkardı, şirket felç olunca geri çağırdı ama bu kez sadakat belgesi imzalatmaya kalktı. Bu istikrarsız yönetime, Trump’ın yanı sıra birçok gerici, müstehcen hesabın yeniden serbest bırakılmasına tepki olarak Twitter’a reklam veren şirketlerin yarısı hesaplarını askıya aldılar. Musk bunların genel müdürlerini arayıp azarlamış. Adamın karakterini göstermesi açısından önemli; geçmişte de Finansal Denetim Komisyonu (SEC) memurlarına “piçler” demişti.

Yanis Varoufakis’e göre Musk, Twitter’ı alarak otomotive, uzay araçları, insan beyni ile bilgisayar arasında iletişim kurmaya yönelik “çip” gibi alanlarda inşa ettiği sanayi sermayesi (biriktirdiği “büyük veri”) ile “bulut-temelli” sermayeyi birleştiriyor. 

(...)

Bunlar doğru ama eksik: Twitter’ın çok daha geniş kapsamlı ve sınıf mücadeleleri açısından çok kritik bir önemi var. 

Bu önemin hikâyesi 2010’ların ortasında, Twitter’ın, “woke” (ırkçılık, kadın, LGBT hakları, genel olarak insan hakları konusunda “artık uyandım”anlamında) kültürü desteklemeye başladığı “Silikon Vadisi”-dijital teknoloji ve “bulut” sermayesi kapitalistlerinin de 1990’lardan kalma, ancak artık iyice boyaları dökülmüş “liberal” imajlarını korumak için bu trene atladığı yıllarda başlıyor.  Trump’ın seçilmesiyle birlikte hızlanan süreç olarak faşizme karşı gelişen “woke” hızla “cancel culture” (teşhir, protesto ve dışlama) gibi çok etkin bir silah geliştirdi. “Woke” ve “cancel culture” silahı kısa sürede, özellikle Twitter üzerinden, eğitim kurumlarından, işyeri ve fabrika yaşamına, faşizme karşı mücadelede, işçilerin-çalışanların, kadınların LGBT bireylerin haklarını korumaya, genişletmeye kadar uzanan bir alanda etkin olmaya başladı.

“Woke”-“cancel culture” de muhafazakârlardan faşistlere kadar geniş bir çevrenin, erkek egemenliğinin rezaletlerini sergiledikçe, sağın ve işbirlikçi liberallerin nefret nesnesine dönüştü, “Silikon Vadisi” kapitalistlerinin çıkarlarıyla da çelişmeye başladı. 

(...)

Yazının tamamını okumak için tıklayınız

Thursday, December 01, 2022

Dincilerin kadın korkusu

 

Dinci İran rejiminin ahlak polisi, 16 Eylül günü genç bir Kürt kadını, türbanı “uygun” biçimde takmadığı için darp ederek öldürdü. Kürt ve İranlı kadınlar, dinci rejimin ataerkil baskısına karşı, “artık yeter” diyerek sokaklara döküldüler. İsyan o günden bu yana, rejimin ağır baskısına (400+ kişi öldü, tutuklu kadınlara tecavüz ediliyor) teslim olmadı, tüm kentlere yayıldı, işçi sınıfının, çarşı esnafının, hatta kamyoncuların desteğini almaya başladı. İsyan, artık rejimin tümünü hedef alıyor. Ne de olsa Humeyni, rejimin en büyük başarısının kadınları baskı altına almak olduğunu söylememiş miydi?

KORKU GENELLEŞİYOR

Şimdi, yalnızca İran’ın molla rejiminin dinci seçkinleri değil, Ortadoğu’nun, İran molla rejimini bölge jeopolitiği içinde en büyük düşman olarak gören ülkelerin, Sünni, Yahudi dinci, seçkinleri de korkuyorlar. Suudi Arabistan’dan Mısır’a, emirliklerden İsrail’in Ortodoks Yahudi cemaatlerine kadar, ya görmezden geliyorlar ya da kitlelerinden saklamaya çalışıyorlar; bölgedeki büyük rakip gördükleri rejimi, bu isyanlardan yararlanarak yıkmaya çalışmak yerine, bu sarsıntıda yıkılmasından korkuyorlar. 

(...)

Yazının tamamını okumak için tıklayınız

Monday, November 28, 2022

Topal demokrasiden dinci faşizme

 İsrail’deki işgalci yerleşimci bir demokrasiydi. Filistin halkı için ise diktatörlük. İsrail solu, son dönemde bu durum için Mandela öncesi Güney Afrika’ya atıfla “apartheid” kavramı da kullanıyordu. Son seçimlerden sonra, bu topal demokrasi hızla, dinci faşizme dönüşüyor. 

YENİ HÜKÜMET AMA NASIL?

Üç yılda beş seçimden sonra Likud lideri, Netanyahu nihayet, dinci Siyonist, ırkçı militarist partilerle kurduğu seçim blokuyla, mecliste çoğunluğu yakaladı; bakanlık paylaşım pazarlıkları başladı. Netanyahu en geç 14 Aralık’a kadar yeni hükümeti kurabilirse meclis çoğunluğuna dayanarak hakkındaki davaların dosyalarını kapatabilecek. Bu telaşla, Netanyahu, devleti “ultra milliyetçi”Dinci Siyonist Parti’nin ve Otzma Yehudit partisi grubuna teslim etmeye başladı. İsrail basınında, “Judea (Yahudi dini) devletine hoş geldiniz” gibisinden başlıklar görülüyor. 

Bu sürecin Netanyahu dışında iki aktörü var. Biri aşırı sağcı, ırkçı dinci, Otzmar Yehudit (Yahudi Gücü) partisinin başkanı Itamar Ben-Gvir. Öbürü de Dinci Siyonizm (Tkuma) partisinin lideri Bezalel Smotrich. İkisi birlikte meclise 14 temsilci soktular.

(...)

Netanyahu Ben-Gvir’e, daha geçenlerde bir toplantıda sinirlenip silah çeken adama, ABD’deki İç Güvenlik Örgütü örnek alınarak kurulan Ulusal Güvenlik Bakanlığı’nı veriyor, sınır polisi de bu bakanlığa bağlanıyor. Böylece toprak alım satım, çevre kuralları ruhsatı vermenin yanı sıra Ben-Gvir, eski Savunma Bakanı Gantz’in deyimiyle “bir özel ordu sahibi oluyor”.

BİRİ ‘ÖZEL ORDU’ MU DEDİ?

Geçen hafta Haaretz, Ben-Gvir’in partisi Otzma Yehudit’in üyelerinin Tel Aviv’in kenar mahallelerinden Moran Nunu’da silahlı milis örgütü kurmaya başladıklarını aktarıyordu. Bu milisi örgütleyenler mart ayında Necef’te kurulan Berel Komandoları(Gazze sınırında öldürülen polis memuru Berel’in anısına) örgütünü örnek alıyorlarmış. 

(...)

Yazının tamamını okumak için tıklayınız

Thursday, November 24, 2022

‘Kulturkampf’ & ‘Fake news’

 


Günümüzde iki olgu, kökleri 19. yüzyıl Almanyası’na uzanan “kulturkampf” (kültür savaşları) ve dijitalleşme, yapay zekâ, sosyal medya “karışımından” kaynaklanan “fake news”(uydurma haber), “süreç olarak faşizm” içinde birleşiyor. Günümüzde dinci, milliyetçi/ırkçı hareketler, liderler, devleti ele geçirme ya da iktidarlarını koruma çabalarında bu iki olguya yaslanıyorlar.

Buna karşılık, süreç olarak faşizme direnmeye çalışanlar, çoğu kez “ekmek peynir” sorunlarına (ekonomiye-altyapıya) odaklanırlarsa “kulturkampf” alanına girmekten, “fake news”ün etkilerinden kaçınabileceklerini düşünüyorlar; “ekmek peynir”sorunlarının, kültür içinde anlam kazandığını altyapı ve üstyapının aslında bir tözün iki farklı “varoluş tarzı” (modalitesi) olduğunu gözden kaçırdıkça etkin bir direniş hattı kuramıyorlar. 

(..)

BİR TİPİK ÖRNEK, BİR YAPISAL ZAAF

Tipik örnek, bu çekirdek seçmenin sadakatine ilişkin. Cumhuriyet TV ekibinin bir sokak röportajında mikrofona konuşan bir kadın, “Hayat berbat ama bu hayatı hiçbir yerde bulamazsınız! Ne derlerse desinler, Türkiye ile oynuyorlar. Dış ülkeler bizi kıskanıyor. Tayyip Erdoğan’ı çekemiyorlar. Pahalılık var ama kimse ‘Ben açım’ demesin. Erdoğan daha ne yapabilir ki... Türkiye’nin bir yere gelmesini istemiyorlar”diyor.

Bu ifadelerdeki, “biz ve onlar” ikilemine“lider tapınmasına”, ülkenin durumuna ilişkin “uydurma haberlere”, bireyin olasılıklar “yelpazesini” sınırlayan, çektiği ağrılara katlanmasına yardım eden “daha iyisi yok” fantezisine bakarak “realiteden” bu kadar uzak bir “cehalet” karşısında hayret etmek, öfkelenmek, hatta o yurttaşı küçümsemek kolay. Buna karşılık ülkede, son 20 yıl içinde, birbirinden farklı, birbirine düşman iki (hatta üç) paralel “realitenin” şekillenmiş olduğunu düşünmek, kabullenmek ise bu kabullenmenin gündeme getireceği sorunlar itibarıyla kolay değil. 

(...)

Bu “iktidarsızlık” ne yazık ki yapısal bir zaaftan kaynaklanıyor. CHP önderliğinde kurulmuş “6’lı masa”, görüşleri Cumhur İttifakı’nın dinci, şoven-milliyetçi değerleriyle hatta kurumsal (tarikatlar vb.) ilişkileriyle birçok noktada örtüşen partileri içeriyor. CHP, bu karmaşıklığı koruma kaygısıyla “kültür savaşları” alanına giremiyor, sert demeçlerin dışında etkin bir direniş hattı kuramıyor. Kaçınılmaz olarak da akla, “6’lı masa”rejimde, ekonomide vaat ettiği yapısal değişimi gerçekleştirmek bir yana, “Bir seçimden sonra nasıl bir arada kalmaya devam edecek” sorusu geliyor. 

(...)

Yazının tamamını okumak için tıklayınız

Monday, November 21, 2022

ABD’de faşizm 2.0

 Trump döneminde hızlanan “süreç olarak faşizm” şimdi çok daha gelişkin, programlı bir biçimle yeni bir aşamaya geçiyor.

BİRİ TRUMP MI DEMİŞTİ?

Trump 2024 başkanlık seçimleri, için adaylığını açıkladı, adeta kimse ilgilenmedi. Sağ kesimden bir yazar “Trump mı? Onu hatırlıyorum” diyordu. Gerçekten de Cumhuriyetçi Parti (GOP) seçkinleri, partiyi finanse eden milyarderler, sağ basın, milliyetçi muhafazakâr sağın teoriyle ilgilenen entelijensiyası şimdi dikkatlerini Florida Valisi Ron DeSantis üzerinde yoğunlaştırıyorlar.

Trump “süreç olarak faşizmi” hızlandırdı, ABD’ye özgün bir dinci-faşist söylemin birçok unsurunu meşrulaştırdı, faşist gruplar örgütlenmelerini geliştirdiler, silahlandılar, şiddet normalleşti. Ancak “süreç olarak faşizm” Trump döneminde, bütünsel bir ideolojiden, devlete ve iktidara yönelik bir programdan yoksun, bir kişinin megaloman ve narsist kaprislerine tabi olarak gelişti.

(...)

DeSantis ideolojik açıdan, Trump’ın bir devamı ama onu Trump’tan ayıran ve çok daha tehlikeli, adeta bir “klasik faşist”yapan özellikleri var.

(...)

Yazının tamamını okumak için tıklayınız


Thursday, November 17, 2022

Trump yeniden aday?

 Seçimlerin ertesinde bir yorumcu “Halk konuştu ama ne dediği yine anlaşılmadı” diyordu. Gerçekten de Cumhuriyetçi Parti (GOP) liderliği, sağ medyanın ağır topları, halkın “Yola Trump’sız devam etmek gerekir” dediğini düşünüyor. Salı gecesi yeniden aday olacağını açıklayan Trump ise halkın “yeniden Trump” dediğini... 

(...)

İKİ YAKLAŞIM

Önce, ABD siyasi coğrafyasının özelliklerini anımsamakta yarar var: Ülke seçmeni tam ortadan bölünmüştür; tarafların tutumu, karşı tarafa düşmanlığı kemikleşmiştir. “Kültür savaşları” sık sık ekonomik sorunların önüne geçebilmektedir. Siyasi “drama” artık bu sahneden oynanıyor

Son seçimlerin sonuçlarına ilişkin iki farklı yaklaşım dikkat çekiyor:  

(1) ABD seçim pratiği ve sonuçları, “düzenin aslında ne kadar istikrarlı olduğunu gösterdi”.

(...)

Bu yaklaşım, “bölünmüşlük, kemikleşme, kültür savaşı”gerçeğini görmüyor. Ayrıca GOP için “normal” ne anlama geliyor? 2000’lerin başından bu yana yaşanan baş döndürücü gelişmeler içinde artık bunu bilmek olanaksız. Dahası, ya seçimleri kazanmanın yolu, artık “normal” aramaktan, değil de bölünmüş, kemikleşmiş bir tabanının arzularını, daha iyi temsil etmekten geçiyorsa? “Normal” artık buysa?

(...)

Yazının tamamını okumak için tıklayınız

Monday, November 14, 2022

ABD seçimlerinden dersler...

ABD ara dönem senato, meclis yenileme seçimlerinde beklenenin aksine, Demokratlar hezimete uğramadı. Türkiye seçimlere giderken Demokrat Parti’nin seçim pratiğinden, çıkarılacak önemli dersler var. 

2002’DEN BU YANA EN İYİ...

Seçimlere giderken Başkan Biden, Trump yanlılarını, “MAGA” hareketinin, seçim sonuçlarını tanımayan, 6 Ocak kalkışmasının devamı olan, demokrasi düşmanı bir hareket olarak tanımlayınca, Cumhuriyetçi medya çok sert tepki göstermiş, kimi demokratlar halkı bizden uzaklaştıracak (Türkiye’de laikliği savunmaya korkanları anımsatıyorlar) diye düşünmüştü. 

(...)

Demokrat Parti seçimlerde bu hattı disiplinli biçimde izledi. Rakip tarafın görüşlerine yakınlaşmaya çalışmadı, en fazla kimi ikincil konulara (akla başörtüsü saçmalığı geliyor) girmedi, ekonomik programı, istihdam sağlık hizmetleri kürtaj hakkını, LGBT haklarını savunmaya, demokrasiyi tehdit eden Trump’çı siyasetçiler üzerinde odaklanmaya dikkat etti. Demokrat parti kampanyasında, demokrasiye yönelik tehditler, kürtaj hakkı gibi “kültürel”konular, enflasyon, benzin/motorin fiyatları, yüksek faizler gibi konuları geride bırakarak özellikle ilgi çekti. 

(...)

Disiplinli bir biçimde, rakibiyle arsındaki farkları vurguladı, kendi görüşlerini savundu. Kendilerini ılımı olarak tanımlayan -ortadaki- seçmenin yüzde 56’sının Demokratlara oy vermesi bu taktiğin doğruluğunu kanıtladı.

(...)

JOHN FETTERMAN

ABD seçimlerinin en önemli “swing state” (iki parti arasında dengede, genel sonuçları belirleme gücünde) eyalet olarak görülen Pensilvanya’da senato seçimlerini Trump’un desteklediği adaya karşı kazanan John Fetterman’ın pratiğinde çok önemli dersler var. Fetterman, “demir çelik kasabası”Braddock’un belediye başkanıydı. Bu kasabayı ve bölgesindeki halkın yaşam koşullarını, ekonomiyi iyileştirmek için yaptığı çalışmalar, şortla ve kapüşonlu polar ceketle dolaşmasıyla, işçi sınıfının kültürüne uyum sağlamasıyla kendi döneminde şiddet olaylarında ölenlerin tarihlerini, asla unutmamak için koluna dövme yaptırmasıyla ABD de dünya ilerici basının ilgisini çekmişti.

Fetterman bu seçimlerde, kadınların kürtaj, işçilerin sendika, LGBT+ bireylerin özgürlük hakkını savundu, daha yüksek asgari ücret, tıbbi marihuana kullanımının serbestleştirilmesi gibi taleplerle kampanya yaptı. Fetterman bu kampanyasını Pensilvanya’nın en Trump’çı kesimlerine, muhafazakâr kırsal bölgelerine taşıdı, görüşlerini oralardaki halka, işçi sınıfına hiç usanmadan, sulandırmadan anlattı. “Bir bölgeden bir kişi koparsam” bile çok önemlidir diyordu. 

(...)

Yazının tamamını okumak için tıklayınız

Thursday, November 10, 2022

‘Gerçeklik’, faşizm ve solun sorumluluğu

 

Kapitalist toplumları “liberal demokrasi” ile yönetmek çok zorlaştı. Bu zorluğun, imkânsızlığa dönüşmeye başladığı koşullarda faşizmin çeşitli unsurları seçeneklerin içine girmeye başlıyor. Ne yazık ki günümüzde “gerçeklik” demokrasiden yana değil.

‘YAPISAL’, ‘POLY’, ‘MEGA’

Kapitalizmin, birbirini besleyen çelişkilerinden oluşan “yapısal krizini”, bugünlerde tarihçi Adam Tooze “polycrisis”, ekonomist Nouriel Roubini “mega tehditler” olarak tanımlıyor. Bu tanımlamalar, birbirini besleyen bir ekonomik, jeopolitik ve iklim krizleri “kümesine” işaret ediyor ama “kümenin” temelini oluşturan “şey”den, bir anlamda “töz”ünden söz etmiyor. Bu “töz”ü konuşmaya başladığımızda da imkânsızlıklarla, çözümsüzlüklerle, artık işlemeyen modellerle karşılaşıyoruz.

Bu “töz” tarihsel anlamda karşımıza “artık değer” ve onun ifadesi olan kapitalist üretim tarzı olarak, bu tarzın sergilediği biçimlerle çıkıyor. Bu “töz” bağlamında düşününce de “büyüme” kavramı altında saklanan “birikim”, “kâr maksimizasyonu”, “rekabet” gibi önceliklere bağlı kalındığı sürece, “polycrisis”, “mega tehditleri”, “yapısal krizi” aşmanın olanaksızlığını görüyoruz.

(...)

Diğer taraftan, kapitalizmin çelişkilerinin basıncı, uzlaşarak, rıza alarak, birlik sağlayarak yönetilebilecek düzeyi geçti. Diğer bir deyişle “kapitalist gerçeklik”, birlik-bütünlük taklidi yapmaktan, süreç olarak faşizmden yana şekilleniyor. Bu “gerçeklik”, “gerçekçileri” 1930’larda Almanya ve İtalya’da, son 20 yılda Türkiye’de olduğu gibi ya fiziki olarak yok ediyor ya da demokratik, laik, özgürlükçü yanlarını aşındırarak yeniden şekillendiriyor. 

(...)

Yazının tamamını okumak için tıklayınız

Monday, November 07, 2022

Büyük tehlike-acı ironi-iktidarsızlık

“Büyük tehlike” yarın ABD’de yapılacak ara dönem seçimleriyle, ironi geçen hafta İsrail’de yapılan seçimlerin sonuçlarıyla ilgili. İktidarsızlık da sosyalizmin durumuyla... 

“Son demokratik seçim olabilir.”

Noah Hariri’ye (Sapiens) göre “ABD demokrasi o kadar sorunlu ki” ... “gelecek başkanlık seçimleri son demokratik seçimler olabilir”. Hariri’nin katıldığı ABD TV programının konuklarından Financial Times’ın editörü, Gillian Tett’e göre de böyle bir iddianın ana akım TV kanalında, saygın bir tarihçi tarafından dile getirilebilmesinin “insanı en sarsan yanı, bu saptamanın artık kimsede şok etkisi yaratmıyor olmasıdır”.

(...)

Daha ciddi tehlike, ara dönem seçimlerinden sonra gündeme geliyor. Tarihsel deneyim, kamuoyu yoklamaları, bu seçimlerde muhalefet partisinin (Cumhuriyetçilerin) senatoda çoğunluğu ele geçireceğini söylüyor. Demokratların meclis çoğunluğunu da kaybetmesi güçlü bir olasılık. Bu beklentiler gerçekleşirse Biden yönetiminin programı (ekonomik, sosyal, “küresel ısınma”) tıkanacak. Cumhuriyetçiler bir “azil süreci” başlatmayı da planlıyorlar. Ancak esas büyük tehlike iki boyutlu. Birincisi meclise ve senatoya gelen yeni Cumhuriyetçi temsilciler, senatörler çoğunlukla, Trump’tan daha sağda, dinci, ırkçı, faşist QAnon networküne, paramiliter milislere, silah lobisine çok yakın adaylardan oluşacak. İkincisi, Cumhuriyetçilerin eyalet meclisleri düzeyinde, elde ede edecekleri başarılarla, birçok kilit eyalette başkanlık seçimlerinin sonuçlarını, oy dağılımını yadsıyarak, kendine yakın delegeleri atayarak belirleme olanağı kazanacaklar. Özetle: ABD’de, süreç olarak faşizm, dinci, ırkçı bir rejime doğru hızlanıyor.

VE İRONİ

İsrail’de, yolsuzluk iddialarıyla soruşturma altında olan Netanyahu, siyasi sistemin, solun felç olmasından yararlanarak, yeniden başbakan oldu. İroni Netanyahu’nun başbakan olmak için dayandığı Itamer Ben Gvir ve Bezal Smotrich’in kimliğinden kaynaklanıyor. Bunlar, dinci ırkçı, homofobik, şiddet ve “etnik temizlik”, yanlısı (tüm Arapları sınır dışına çıkarmak istiyorlar), Yahudi ırkının/dininin üstünlüğünüsavunan, militanları duvarlara, “En İyi Arap Ölü Araptır”sloganları yazan Kahani hareketinden geliyorlar. 

(...)

yazının tamamını okumak için tıklayınız

Friday, November 04, 2022

Türkiye’de dinci bir rejim tehlikesi var mı?

 


24 Mayıs 2007-  TEMPO dergisi

 

Türkiye, Nisan eylemleriyle birlikte Dünya gündemine oturdu. Çok canlı bir tartışma yaşanıyor. Saflar da oldukça belirgin. Bir taraftan, AKP laik düzeni yıkacak korkusuyla sokağa dökülen milyonlarca insan. Buna karşılık, hem ülke içinde hem de dışında The Economist, New York Times, The Guardian, Der Spiegel gibi dergi ve gazetelerin yorumcuları, AKP’yi destekliyor, önemli olanın Laiklik ve Cumhuriyet  değil, “demokrasi” olduğunu vurguluyorlar. 

 

İran’da devrim öncesinin tirajı en büyük gazetesi Kayhan’ın editörü Amir Taheri, Middle East Forum’un direktörü Daniel Pipes, İsrail’in prestijli güvenlik “Think Tank”ı Herzilia Enstitüsünde, Küresel Araştırmalar ve Uluslararasi ilişkiler Merkezi direktörü, Jarusalm Post yazarı Barry Rubin ve National Review’dan Barbara Lerner gibi, AKP’nin Türkiye’yi giderek tehlikeli bir biçimde İslamlaştırdığını düşünen, son gelişmeleri bu bağlamda yorumlayanlar da var

 

Modern zamanlarda, toplumların İslamlaştırılmasına, siyasi rejimlerinin bu yönde dönüştürülmesine ilişkin önümüzdeki en çarpıcı örnek 1979 İran Devrimi. Taliban Rejimi soğuk savaş ürünü olduğundan uygun bir örnek değil. Eğer, Türkiye’deki gelişmelere bakarken, ilk anda, İran devrimi gibi ani bir alt üst oluş modelini, ölçüt alırsak, AKP hükümetinin İslamlaştırma yolunda adımlar atmadığını, oldukça makul bir biçimde savunabilir, The Economist gibi, Türkiye’deki gelişmeleri Suudi rejimiyle karşılaştırırsak (Muslim and the veil, The meaning of Freedom, 10/05/07) “laik cephenin” boşuna telaşlandığını ileri sürebiliriz.

 

 Ancak, ani bir alt üst oluş, bir devrim, modeli yerine, Cezayir, Filistin, Sudan, Lübnan ama özellikle Mısır örneklerinde olduğu gibi, devletle, aile arasında kalan alanın (sivil toplumun) yavaş yavaş dönüştürülmesi yoluyla “evrimci” (“mevzi savaşı” stratejisiyle), Prof. Şerif Mardin’in Vatan gazetesinde Ruşen Çakır’la yaptığı söyleşide, “mahalle baskısı” olarak ifade ettiği, tabandan başlayan, giderek yayılan bir İslamlaştırma modelini ölçüt alırsak, ilk anda edindiğimiz izlenim belirgin bir biçimde değişmeye başlayabilir.  

 

Bu evrimci dönüşüm bağlamında, göz önüne almamız gereken, genellikle pasif devrim kavramıyla ifade edilen bir örnek daha var: Parlamenter rejimin olanaklarını da kullanarak hükümet olmuş bir “siyasi hareket”, Mussolini İtalya’sında olduğu gibi, devlet eliyle, ilk anda birbirinden bağımsız gibi görünen bir dizi yasal değişikliklerin de katkısıyla, bir aşamada, tüm bu değişikliklere yeni bir anlam kazandıran, son bir kritik adımla, yeni bir rejim yaratabiliyor. 

 

Tabii ki AKP ile İtalyan Faşizmi arasında bir benzerlik aramıyorum. Amacım, ideolojik, kültürel projesi olan bir siyasi partinin, belli devlet olanaklarını, örneğin Hükümeti, Cumhurbaşkanlığını ve Anayasa mahkemesini ele geçirdiğinde, sivil toplum içinde zaten yaşanmakta olan bir dönüşümler süreciyle birleşerek, gerçek siyasi gücünden çok daha büyük bir etki yapabilme olasılığına dikkat çekmek. 

İran, Cezayir ve Mısır iki farklı yol..

İran’da 1979 yılında bir devrim oldu, arkasından Şii ruhban sınıfının hakimiyetine dayanan yeni bir İslami devlet kuruldu. Cezayir’de, Laikler ve İslamcılar olarak şekillenen bir toplumsa kamplaşma üzerinde, 1989 da kurulan İslami Kurtuluş Cephesi, Aralık 1991 genel seçimlerinde meclisteki 430 iskemlenin 231’ini ele geçirdi. İKC lideri Benhacı’nın, İslam’ın demokrasi ve genel seçimlerle uyumlu olmadığına, ancak seçimleri iktidara gelmek için kullanacaklarına, “bir kişiye bir oy, bir kez” anlayışıyla, seçimleri salt bir kez yapacaklarına ve iktidardan seçimlerle gitmeyi kabul etmeyeceklerine ilişkin, görüşünü göz önüne alan ordu müdahale etti, IKC’nin iktidara gelmesini engelledi. İKC’de ülkede uzun soluklu, yüz binden fazla insanın ölümüne yol açacak olan iç savaşı başlattı.

 

Mısır’da ise hiç bir aşamada İslami bir rejim kurulmadı, aksine, Nasır, Sedat, Mübarek  gibi seküler eğilimli, Batı yanlısı liderlerle ve rejimlerle yönetildi. Ancak bu gün İran’da toplum giderek açılır, “dini hakikatlerin” günlük yaşam içinde etkileri azalmaya başlarken, Mısır’da, toplumun ve devletin içinde “dini hakikatlerin” etkisi artmaya devam ediyor. Bu gün gelinen aşamada, 1981’den bu yana iktidarda olan Hüsnü Mübarek’ten sonra rejimin, son seçimlerde büyük başarı gösteren Müslüman Kardeşlerin eline geçmesinin önünde hemen hiç bir engel yok.

 

Her iki modeli de dikkatle irdelediğimizde, en önemli farkın, İslami hareketin, toplumun  aile ile devlet arasındaki, çoğu zaman sivil toplum denen alandaki etkinlik düzeyinden kaynaklandığını görüyoruz. 

 

İran deneyinde, 1979’da Şah rejimi çökmeye ve devrim olmaya başladığında, Şii İslam’a dayalı dini hareket, doktrin ve örgütlenme açısından merkezi, homojen, hiyerarşik ve yetkin kadrolara sahip olmasına karşın, bir çok tarihçinin, örneğin Asef Bayat’ın (“Revolution withouth movement. Movement Without Revolution: Comparing, Islamic Activism in Iran and Egypt” Comparative Studies in Society and History 1998, No 40:1, Cambridge) ayrıntılı bir biçimde gösterdiği gibi, “çarşıdan” ve feodal toprak sahiplerinden destek almasına karşın, esas olarak bir halk hareketine değil aydınlar arasında etkinliğe dayalı, seçkinci bir yapıya sahip olduğunu görüyoruz. Diğer taraftan devrimden önce İran’da, Şah rejimine rağmen (ve bu rejimin, Carter yönetiminin de baskısıyla 1970’lerin ikinci yarısında insan hakları ve demokratik haklar alanlarında gevşemeye başlamasının da etkisiyle) seküler yaşam tarzına yatkın bir orta sınıfın, Tudeh, Fadayin ve Mücahidin gibi modern devrimci/Marksist siyasetin ürünü, yaygın kitle desteğine sahip siyasi örgütlerin olduğunu, güçlü bir işçi sınıfının şekillendiğini biliyoruz. 

 

Ancak, sivil toplum içinde varlığı, çok yaygın ve derin olmamasın karşın bir kez devrimci kargaşa başlayınca, Şii dini örgütlenmesinin, camilerin, medreselerin, Kuran kurslarının,  Vakıfların ve dini derneklerin üzerindeki etkisine dayanarak, seküler muhalefetin taktik hatalarından da yararlanarak, adeta devrimci bir parti gibi davrandığını, devrimlerin birinci kuralı olan “iktidar en örgütlü ve kararlı kesimin elinde kalır” ilkesine uygun olarak, devleti ele geçirdiğini, ondan sonra diğer siyasi rakiplerini imha ederek, sivil toplumu yukarıdan aşağı, şiddete dayanarak dönüştürmeye başladığını görüyoruz: Kısa sürede, İran’da monolitik, baskıcı, yaşamın hemen tüm alanını adeta bir faşist devlet gibi, ama onun hayal edebileceğinden çok daha etkin ve güçlü bir meşruiyete dayanarak nüfuz eden, denetleyen bir Molla rejimi kuruldu.

 

Görüldüğü gibi İran’daki gelişmelerin ve Devrim modelinin Türkiye’de tekrarlanmasını beklemek için yeterli neden yok. Türkiye’de dini hareket Şii ruhban sınıfı gibi hiyerarşik, monolitik bir örgüt tarafından kontrol edilmiyor; aksine çok parçalı çok liderli bir yapı sergilediği, liderliklerinin sermaye ve meta ilişkilerine entegre edildiği (tarikatların holdingleşmesi denen olgu) söylenebilir. Buna karşılık, dini hareketin bu çok parçalı haliyle, sivil toplum içinde, giderek etkisini arttırdığına devlet içinde kadrolaştığına ilişkin kimi gözlemler yapmak olanaklı. Yine de geniş kapsamlı bir siyasi kriz içinde dahi, tüm bu etkinliği bir araya toplayacak bir merkezi üreterek iktidarı ele geçirme kapasitesine aniden ulaşabileceğini düşünmek, imkansız olmasa da, kolay değil. Bu nedenle İran devrimine  bakınca, Türkiye’de islami bir rejim kurulma tehlikesinin düşük olduğu söylenebilir. Ama, Mısır deneyi başka ve oldukça düşündürücü bir öykü anlatıyor. 

Mısır ve “Pasif devrim” süreci

Mısır’da ılımlı İslam’ı, şiddet kullanmayı reddeden Müslüman Kardeşler örgütü temsil ediyor. 2005 genel seçimlerine, Mecliste 88 temsilciyle iskemlelerin %20’sini ele geçiren (diğer muhalefet partileri yalnızca 14 iskemle kazanabildiler) Müslüman Kardeşler örgütünün kökleri 1920’lere kadar gidiyor. Ancak siyasi bir etken olmaya başlamaları, 1960’larda Nasır’ın popüler halkçılığı gibi seküler hareketlerin  yenilgisiyle, 1980’lerde Sedat’ın öldürülmesinden sonra, hükümetin radikal İslam’a karşı ılımlı İslam’la işbirliği yapmaya karar vermesiyle başladı.

 

Bu sürecin arka planındaysa, 1970’lerden başlayarak, 1990’lar boyunca devam eden ekonomik gerileme, nüfus patlaması ve yoksullaşma var. Bu dönemde, İslami gruplar, yerleşik cami ağlarına, derneklere, toplum içi bağlara ve körfez ülkelerinden gelen mali yardımlara dayanarak güçlendiler. Aynı dönemde devlet özellikle 1967’de İsrail’e yenilmesinden sonra hızla meşruiyetini kaybediyor, radikal terörist eğilim  İslami hareket içinde güçleniyordu. Devletin, bu kanada karşı, ılımlı İslam’la işbirliği çabası bu meşruiyeti kaybetme sürecini hızlandırdı.

 

Ama islami hareketin güçlenmesinin temelinde, öncelikle, devletin, sunmakta giderek zorlandığı sosyal hizmetleri üstlenmeye başlaması yatıyordu. İslami hareketin sivil toplum içindeki etkisi artarken beraberinde siyasi bir mesaj da gelişiyordu: “Tek yol İslam”. Böylece, bir yorumcunun işaret ettiği gibi, İslam’ın vurgusu birey-tanrı ilişkilerinden, birey-siyasi İktidar ilişkisine kayıyor, din, bir siyasi ideolojiye dönüşüyordu (“There are no moderates”, National Interest, Sonbahar, 1995,).

 

Dahası, bu süreç bir örgütlenme aracı olarak da işliyor, Sheri Berman’ın belgelediği gibi önce herkese sunulan bir sosyal hizmet, örneğin tüm üniversiteli kız öğrenciler için başlatılan minibüs servisine, talep artınca, yalnızca peçeli öğrenciler kabul edilmeye başlanıyordu (“İslamism, Revolution, and Civil Society”, Perpectives on Politics,  Haziran 2003). Kendi sivil toplum örgütlerini kurmalarının yanı sıra Müslüman Kardeşler 1980’lerde öğrenci örgütlerini, 1990’larda, doktorların, eczacıların, mühendislerin avukatların vb.. meslek örgülerini de ele geçirdiler.

 

Mübarek rejiminin radikal İslam’a karşı “ılımlı”, şiddete baş vurmayan İslam’la, işbirliği yapmaya başladığı1980’lerden itibaren dini söylem, resmi siyasi söylemin içine sızmaya, siyasi tartışmalarda, en üst düzey bürokratların yükselme süreçlerinde önemli rol oynamaya, Kuran’a ve Hadislere gittikçe daha sık gönderme yapılmaya, böylece, siyasette, seküler söylem gerilemeye başladı.

 

Mısır’ın önde gelen dini eğitim merkezi El Ahzar üniversitesinin, etkisi arttı, giderek kültürel alanda önemli bir egemenlik merkezi haline geldi. Artık, okullarda neyin okutulacağına,  neyin nasıl öğrenileceğini El Ahzar fetvaları belirliyordu. El Ahzar denetiminde üniversitelerden yetişen öğrenciler devlet bürokrasisinde yükseldikçe, Müslüman Kardeşlerin, genelde İslami hareketin etkisi, toplumu dönüştürme kapasitesi artıyor, diğer bir değişle “pasif devrim süreci” ivme kazanıyordu. Bu sırada, El Ahzar’ın kültürel baskısı altında Seküler aydınların çalışma, etkinlik alanı hızla daralıyordu.

 

Sheri Berman’ın aktardığı gibi, devlet bu politikaları radikal İslam’a karşı geliştiriyordu ama “ılımlı İslam’ın temsilcileri hiç bir zaman daha radikal kardeşlerini ret etmiyor”, Müslüman Kardeşler’in sözcüleri sık sık, onların eylemlerini savunuyor, onları, hükümetin politikalarına karşı çıkan ateşli, idealist gençler olara tanımlıyor, faturayı hükümete çıkarıyordu.

 

Böylece hem sivil topumda, hem de devlet kademelerinde İslam’ın etkisi artıyor, merkezi devletin denetimi zayıflıyor, Mısır toplumu derin bir biçimde İslamcılaşma yönünde dönüşüyordu. Sonuç olarak İslami hareket belki devleti yıkmıyordu ama, gittikçe tecrit ediyor, içine nüfuz ediyor ve dönüştürüyordu. Bu İran modeli bir devrim değildi ama, dönüşümlerin derinliği, çapı açısından belki de çok daha kalıcı özellikler gösteriyor, devlet ve sivil toplum içindeki İslamlaşma birleştiği taktirde, İran türü ani bir radikal alt üs oluş olasılığını da güçlendiriyordu.

Türkiye’de “pasif devrim”? 

1980’ler başlayan, 1990’larda güçlenen kimi gelişmelere, 19 AKP hükümetinin deneyimine, Mısır örneğinin ışığında baktığımızda, Türkiye’de de İslami hareketin, 1994 belediye seçimlerinin, 28 Şubat sürecinin, AKP’nin iktidara gelişinin gösterdiği gibi, salt siyasi olarak değil, sayıları artan camiler, kuran kursları, dini medya, dini eğitiminin yeniden canlanması, ulusal eğitim sistemi içinde dini söylemin etkisini artmasıyla, aile ve devlet arasında kalan alanda, dayanışma kurumları, çeşitli sosyal hizmetler yoluyla da geliştiğini görüyoruz. Jenny White’ın (Islamist Mobilization in Turkey: A study of vernacular politics, 2002)  İstanbul tabanlı bir araştırmayla sergilediği gibi, bu sürece, katılanların, siyasi yaşama katıldıkları düşünmeden, siyasi yaşamın parçası haline gelmelerine olanak sağlayan, geniş, yaygın ilişki çevreleri (hücrelerden) ağından oluşan ortak yaşam alanlarını oluşmuştu. Jenny White gelinen noktada, taban örgütlenmelerinin, giderek siyasi yapıyı, etkilemeye başladığına, siyasi yapının da bunları koruma eğiliminde olduğuna işaret ediyor.

 

Bu günlerde, tüm bu gelişmelerin, yakın zaman kadar AKP’ye yakın, kesimlerde bile endişe yaratan düzeye ulaştığını görüyoruz. Bu bağlamda, Cüneyt Ülsever’in, Hürriyetteki köşesinde üç gün yayımladığı çarpıcı yazısında AKP’nin tabanının “milli görüş” tarafında ele geçirildiğinden yakınması, önemli bir örnek olarak görülebilir. Yine “ılımlı İslam’a” olumlayıcı bir gözle bakan Prof Şerif Mardin’in, Ruşen Çakır’a AKP’nin Cumhurbaşkanlığını almasını çok olumlu karşılamadığını anlattığı  söyleşisinde “mahalle politikası”, “mahalle baskısı” olayından rahatsızlığını ifade etmesi de anlamlı. Bir süredir, yine yakın zaman kadar en azından AKP karşısında tarafsız kalmaya çalışan kimi köşe yazarlarının İslami hareketin toplum yaşamına müdahale eden, türban takmaya zorlama, dini Bayramlarda, Ramazanda içki yasağı, lokanta kapattırma yoluyla toplumsal baskı oluşturma çabası, kimi bölgelerde İslami yaşam tarzını, tüm simgeleriyle birlikte hakim kılmaya başlamasını en son olarak da “malum” bikini tartışmasını vurgulamaya çalışmaları da benzer bir korkunun ürünü olarak görülebilir.

 

Mısır örneğine dönersek, bir benzerlik daha bulabiliyoruz: Radikal siyasi yaklaşımları bastırmak için ılımlı İslam'la işbirliği taktiği. Türkiye’de, 1980’da askeri rejimle birlikte gündeme gelen, İslami harekete yeni hareket alanı açan, din eğitimini resmileştiren bu taktiğin, aynı zamanda kimi seküler aydınlar arasında İslami entelijensiyayla diyalog çabaları, İslami hareketin meşruiyet kazanarak gelişmesini hızlandırmasında önemli rol oynadı.  Bu sürece ekonomik programın, kırsal yapılarda, kent alt sınıflarında hatta geleneksel orta sınıf üzerindeki sarsıcı etkileri eklenince süreç bizi 1994 belediye seçimlerine kadar getiriyor…. 

 

Sonuç olarak denebilir ki, Türkiye’de 27 yıldır devletle aile arasındaki alanı, “sivil toplumu” adım adım etkisi altına alan “bir pasif devrim” sürecinden söz edilebilir. Kimi yorumculara göre bu süreç, uluslararası ilişkilerle de birleşerek, hem AKP hükümetinin oluşmasına yardımcı olmuş, hem de AKP hükümeti döneminde yeni mali kaynak, kadro, kurumsal hukuki kazanımlar elde ederek daha da derinleşmiş, hızlanmıştır. AKP Cumhurbaşkanlığı makamını de elde etmeye  kalktığında, oluşan büyük tepkinin arkasında da, sanırım, bu gün bu sürecin çok kritik bir noktaya geldiğine ilişkin korkular yatıyor.